Her insan okul öncesi yıllardan itibaren ileride ne olacağını düşünür, geleceği hakkında bazı planlar kurar. Başlangıçta tamamen duygusal ve hayali olan meslek seçimi yaş ilerledikçe daha gerçekçi temellere dayandırılmalıdır. Ancak gençlerin çoğu, temel eğitim ya da ortaöğrenimi bitirip, meslek seçme konusunda kesin bir karar verme durumunda kaldıkları zaman şaşkınlığa düşmekte ve çoğu kez bütün hayatlarını geçirecekleri uğraşı alanlarının seçimini tesadüflere bırakmaktadırlar. Öğrencilerin ilgi ve yetenekleri ve toplumun insan gücü ihtiyacını dikkate almaksızın yaptıkları seçmeler, hem kendilerini ve yakınlarını hayal kırıklığına uğratmakta hem de toplum kalkınması bakımından ihtiyaç duyulan insan gücünün israfına yol açmaktadır. Öğrencilerin gerçekçi olmayan seçimler yapmalarına etki eden önemli faktörlerden biri, onların çalışma dünyasından yeterince haberdar olmayışlarıdır. Lise öğrencilerine seçecekleri meslekler sorulduğundan tercihlerinin eskiden beri bilinen birkaç meslek üzerinde toplandığı görülmektedir.

Tercihlerdeki bu yığılma bireysel farklılıkların zenginliği ile uyuşmamaktadır.
Öğrencinin doğru ve yerinde bir seçim yapılabilmesi için, yetenekleriyle ilgi duyduğu meslekler hakkında objektif ve etraflıca yapılmış incelemeler sonunda edinilmiş bilgilere sahip olması gerekir. Bazı işler için üstün bir zihin gücü istenenin altında olabilir. Bazı işlerde orta derecede bir zihin gücü ile yürütülebilecek nitelikte olduğundan zeki bir kimseyi tatmin etmeyebilir. Bazı öğrenciler de sahip oldukları yetenek ve beceriler olduğundan fazla görebilirler. Bazı öğrenciler ise seçtikleri mesleklerin istediği fiziksel ya da psikolojik niteliklere sahip olmayabilir; veya işin gösterişli yanlarına kapılıp sıkıcı, monoton ve hoş olmayan yanlarını göremeyebilirler. Bazı işler için istem çok azdır ve yetenekli, iyi yetişmiş birçok aday arasından seçilip işe alınabilme şansı çok zayıf olabilir. Duygusal etmenlerle yapılan tercihlerin sonunda bireyi hayal kırıklığı ve değersizlik duyguları bekler. Bu nedenle okullarda mesleki rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerine önem verilmeli; öğrencilere mesleklerin çeşitli yönleri etraflıca anlatılmalı, onların ilgi ve yetenekleri doğrultusunda mesleklere yönelmeleri sağlanılmalıdır. Mesleki rehberlik türlü meslekleri tanımaları ve kendi kişisel özelliklerine uygun olan meslekleri seçmeleri, mesleklere hazırlanmaları ve mesleklerde gelişmeleri amacı ile bireylere yapılan yardımlar olarak tanımlanabilir. Mesleki psikolojik danışmaysa yine bu amaçla yapılan, bireysel ya da grupla psikolojik danışma hizmetleri olarak anlaşılabilir.
Mesleki rehberlik çalışmaları şu aşamalarda toplanabilir:
Öğrencileri tanıma,
Mesleklerin incelenmesi,
Bireyin kişisel nitelikleri ile mesleklerin gerektirdiği özellikler arasında bağlantı kurma.
Mesleki Rehberlikte Öğrenciyi Tanıma:
Genel olarak psikolojik danışma ve rehberlikte Öğrencileri tanıma çalışmalarının en belirgin amacı, onların kendilerini daha iyi tanımalarına yardımcı olmaktır. Bu hizmet verilirken öğrencilerin türlü yönlerden incelenmesine gerek olduğu unutulmamalıdır. Sadece bir ya da birkaç kişisel nitelik esas alınarak bireylerin mesleklere yönelmeleri doğru değildir. Örneğin sadece akademik başarısı, akademik yeteneği ya da ilgilerine bakılarak mesleklere yönelmelerine yardım edilecek bireylerin meslek yaşamları içinde başarılı ve mutlu olmaları ve kendilerini gerçekleştirmeleri beklenemez. Çünkü, bireyin meslek seçimini etkileyen türlü etmenlerin bulunduğu, mesleklere yönelmede bu etmenlerden ne kadar çoğu dikkate alınırsa sonucun o ölçüde tutarlı ve uygun olacağı bilimsel araştırmalarla da desteklenmiştir.
Bireyin meslek seçimini etkileyen etmenler arasında zihinsel yetenekler, özel yetenekler, türlü kişilik özellikleri ve benlik tasarımı, ilgiler, akademik başarı, cinsiyet, çevresel etmenler, bunlardan özellikle ailenin sosyal ve ekonomik düzeyi, ana baba mesleği, ailenin değer yargıları vb. ayrıca her bireyin mesleki gelişim düzeyi önemli etmenler olarak gösterilmektedir. Meslek seçimini etkileyen etmenler şöyle sıralanabilir:
Biyolojik etmenle r(Bireyin fiziksel özellikleri, cinsiyet, beden yapısı, görme ve işitme vb.)
b) Sosyolojik etmenler(Duyguları, değerleri, aile ile ilişkileri, bağlı olduğu arkadaş çevresinin beklentileri ve baskıları, ailenin sosyal düzeyi, yakın ilişki kurulan öteki kişiler.)
Psikolojik ya da kişisel etmenler (Birey i ihtiyaçları, duyguları, tutumları, değerleri, ilgileri ve yetenekleri.)
Ekonomik etmenler (Ailenin ekonomik düzeyi, çevrenin ya da ülkenin genel ekonomik durumu, otomasyon ve teknik gelişmeler, bunların toplumun insan gücü ihtiyacı üzerindeki etkileri.)
Politik etmenler( Mesleğe girme olanakları, iş bulma olanakları, değişim eğitim ve yetişme Fırsatları vb.)
Şansla ilgili etmenler(Doğal afetler, işleri ve işyerlerini etkileyen beklenmedik olaylar, iç ve dış savaşlar vb.)
Meslek seçiminde bireylere yardım ederken birey hakkında hangi bilgilerin esas alınacağı üzerinde çok şeyler söylenmiş ve listeler hazırlanmıştır. Mesleki rehberlik hizmetlerinde bireyin meslek seçimine yardım ederken birey hakkında şu bilgilerin esas alınması gerekli görülmektedir:
a) Bireyin fiziksel özellikleri: Kişisel görünüş, ses ve konuşma biçimleri, genel sağlık ve enerji düzeyi, fiziksel engelleri, yaş, boy ve ağırlığı.
b) Kişisel nitelikleri: Güdüleri, amaçları ve değerleri, duygusal düzenlilik ve olgunluk düzeyi;benlik tasarımı; sosyal gelişimi; başkalarıyla geçimi, başkaları ile ilişkilerinde etki düzeyi, bulunduğu grupta üstünlük ya da bağımlılık isteği, vb.
c) Genel ve özel yetenekleri.
d) İlgileri.
e) Yeterlilikleri.
f) Okul ve okul dışı yaşantıları: Başarı düzeyi, eğitsel etkinliklere
katılması, geçici iş tecrübesi ve başarısı, özel becerileri, hobileri, aile içinde ve dışarıda başkaları ile ilişkileri; okul dışı sosyal
etkinliklere katılması.
g) Aile statü ve aile özgeçmişi: Ailenin sosyo ekonomik düzeyi, parasal durumu, kültürel özgeçmişi ve kültüre karşı ilgisi, çocuğa karşı ailenin ilgi ve tutumu, aile üyeleri arasındaki ilişkiler.
2- Mesleki Rehberlikte Mesleklerin İncelenmesi:
Mesleki rehberlik amacı ile mesleklerin incelenmesi ve meslekler hakkındaki bilgilerin bireylere verilmesi oldukça kapsamlı ve türlü tekniklerin kullanılmasını gerektiren sürekli bir iştir. Öğrencilerin girebilecekleri mesleklerin çok sayıda olması mesleklerin incelenmesinde önemli güçlükler getirmektedir.
Mesleklerin incelenmesinde cevaplandırılması gereken sorular şöyle sıralanabilir:
a) Mesleğin esasını oluşturan işin özellikleri nelerdir? (İşin yapılışıyla ilgili belirgin etkinlikler, sorumluluklar, yetkiler ve görevler.)
b) Mesleki rehberlikte hangi yetenekler gereklidir? (İşin gerektirdiği genel ve özel yetenekler.)
c) Mesleğin gerektirdiği eğitim düzeyi nedir? (Öğrenim düzeyi, süresi, öğrenimin parasal yönü, özel yetiştirme gerekip gerekmediği. )
d) Mesleğe giriş koşulları nelerdir? (Girişin sınavla olup olmadığı, sınavın biçimi ve kimlerin yaptığı, giriş için başvurunun nasıl yapılacağı vb.)
e) Mesleğe giriş için belirli bir sınırlama var mıdır? (Milliyet, din, dil, ırk gibi ayrımlar, fiziksel özellikler bakımından sıralamalar vb.)
f) Çalışma koşulları nelerdir? (Günlük çalışma saatleri, mevsimlere göre işin yoğunlaşması, iş riskleri, bu risklerin karşılanması ile ilgili parasal güvence vb.)
g) Meslekte pers
onel ihtiyacı ve personel alma eğilimi nedir? (Mesleğin önemi, bu önemin artıp artmadığı, toplumun bu mesleğe olan ihtiyacı ve gerekli olan insan gücü vb.)
h) Mesleğin gelir durumu nasıldır? ( Başlangıç, ücreti, sigorta ve emeklilik koşulları, meslekte yükselme koşul ve olanakları, ilgili olan öteki iş ve mesleklere geçiş koşulları vb.)
ı) Meslek genel olarak yaşam boyu sürecek bir meslek niteliğinde midir? (Mesleğin birey için sürekli bir iş niteliğinde olup olmadığı)
Her meslek için bu incelemenin yapılamadığı durumlarda birbirine yakın meslekler birada gruplanıp, gerekirse alt gruplara ayrılıp inceleme gruplara göre yapılır. Örneğin, sosyal bilimler, fen bilimler, teknik bilimler, sağlık bilimleri, temel bilimler gibi meslekler gruplanabilir ya da bunların altında alt gruplar oluşturulabilir.
Bir işte çalışmak, bir mesleğe sahip olmak, benliğini tatmin ve geliştirme, bireyin ekonomik anlamda varlığını devam ettirebilmesinin yanında, ona özellikle, kendi kendini tatmin etmesiyle birlikte birçok alanda uyum kolaylığı sağlamış olmaktadır.
Meslekler Hakkında Bilgi Toplama Yolları:
Meslekleri inceleme çalışmasında öncelikle öğrencilerin çoğunluğunun ilgilendiği meslekler tespit edilmeli ve ilerde seçmeyi düşündükleri meslekler hakkında bilinmesi gerekenleri gerçekten bilip bilmedikleri araştırılmalıdır. Bu bilgiler için şu kaynaklardan yararlanılabilir.
Mesleklerle İlgili bazı metaryellerin derlenmesi: Bu amaçla çeşitli kuruluşların meslekler alanında yayınladıkları kaynaklardan yararlanılabilir. Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından hazırlanan “Uluslararası Meslek Sınıflandırma Rehberi “ 1000’ den fazla mesleğin tanımını vermektedir. Gazete, dergi ve kitaplarda zaman zaman meslekleri tanıtıcı yazılara rastlanmaktadır. Radyo ve televizyonda çeşitli meslek elemanlarıyla röportajlar yapılarak bazı meslek faaliyetleriyle ilgili görüntüler verilerek meslekler tanıtılmaktadır. Sınıf öğretmenleri öğrencilerle işbirliği yaparak çeşitli kaynaklardan meslekler hakkında bilgi toplayabilirler. Örneğin, birçok öğrencinin dergi ve gazetelerden kesip getirdikleri yazı ve resimler kağıtlara yapıştırılarak mesleklerle ilgili dosyalar oluşturulabilir.
İşyerleri gezileri: Çevrede genellikle okulun mezunları için iş alanı olabilecek belli başlı işyerlerine düzenlenecek geziler, öğrencilerin bir iş koluna ait çalışma koşulları hakkında birinci elden bilgi edinmelerini sağlar.
Çeşitli kamu kuruluşlarına ve endüstri merkezlerine sınıf öğretmenleri öğrencilerin ilgilerini de dikkate almak suretiyle çeşitli amaçlarla geziler düzenleyebilirler. Okuldan mezun olan ya da okulu bitirmeden ayrılmak zorunda kalan öğrencilere işveren kurumları ziyarete öncelik verilmesi gerekir. Bunlar genellikle çevredeki fabrika, atölye, hastane, banka gibi kuruluşlar olabilir.
Bu çalışmaların yapılabilmesi için yapılacak ziyaretlerin ders yılı başında sistemli bir şekilde planlanması ve programda yer alan kurumların yetkilileri ile ziyaret gününden birkaç gün önce temas kurulup gezi amacı, günü, saati ve kaç kişi ile gidilebileceği gibi hususların önceden tespit edilmesi gerekir.
Geziden önce sınıfta gezilecek kurum hakkında bir özet bilgi verilmeli, gezi sırasında öğrencilerin neleri gözlemeleri gerektiği açıklanmalı, öğrencilerin dikkatlerini daha çok çalışanların faaliyetleri üzerinde toplamaları ve kendilerine “Böyle bir işi yapmaktan hoşlanır mıyım? Böyle bir işin gerektirdiği fiziksel ve psikolojik niteliklere sahip miyim?”diye sorup bu sorulara cevap aramaları gerektiği açıkça anlatılmalıdır.
Gezi dönüşü, öğrenciler izlenimlerini bir rapor halinde dosyada saklanmalı ve gezi izlenimlerini sınıfta tartışılmalıdır.
İş Tecrübesi Edinme: İşyerlerinde sınıfça yapılacak topluca geziler yanında belli bir mesleğe hevesli bir ya da birkaç öğrenci o mesleğin icra edildiği yerlere gönderilebilir ve onlara gözetim altında bir veya birkaç gün geçirerek belli başlı faaliyetleri gözleme olanağı verilebilir. Öğrencilerin tatil aylarında bazı kollarında yarım gün olarak çalışmaları onlara bir yan gelir sağladığı gibi, iş hayatını yakından tanımalarına ve mesleklere karşı olumlu tutumlar geliştirmelerine yardımcı olur.
Meslek Konferansları: İş yerlerinin hepsini ziyaret etmek her zaman mümkün olmayabilir. Bunun için, belirli bir program dahilinde çeşitli meslek gruplarını okula davet edip konferanslar verdirmek, öğrencileri meslekler konusunda bilgilendirmek yararlı olur. Bunun için rehberlik saatlerinden faydalanılmak ya da belli bir saati ayırmak suretiyle okullarda meslekler günü düzenlenebilir. Çift öğretim yapan okullarda biraz daha zor olmakla birlikte gece veya tatil günleri de kullanılarak meslek konferansları düzenlenebilir.
Meslek konferanslarında öncelikle davet edilecek ziyaretçiler daha iyi seçilmelidir. Mesleğinde çok başarılı bir konuşmacı mesleğin hep iyi yönlerini anlatabilir. Kişinin alandaki üstün başarısı,
öğrencilerde herkesin bu başarı düzeyine erişebileceği gibi bir yanlış izlenim yaratmasına yol açabilir. Mesleğini sevmeyen bir kişi ise mesleğin sıkıcı yönlerinden bahsedebilir. Bu kargaşaları önlemek için konuşmacılara önceden “meslek inceleme formu” gönderilebilir. Konuşmacı konuşmasını bitirdikten sonra öğrencilere soru sorma olanağı verilmeli, karşılıklı görüşme ve tartışma imkanı sağlanılmalıdır.
Eski Mezunların İzlenmesi: Eski mezunların girdikleri işler ya da seçtikleri meslekler hakkında öğrencilerin bilmek istedikleri pek çok hususlar olabilir. Meslek günlerinde ziyaretçi olarak davet edilen eski mezunlar özellikle hangi çeşit işlerin kendilerine uygun olduğunu, işe nasıl başvurulacağı, girişteki ücret ve çalışma koşulları hakkında bilgi verebilirler. İş arama durumundaki bazı öğrencilere tavsiyeler yapabilirler.
Meslekler hakkında bilgi sahibi olmak için Devlet Planlama Teşkilatı, İş ve İşçi Bulma Kurumu ve Rehberlik ve Araştırma Merkezlerine başvurulabilir.
3- Bireyin Kişisel Nitelikleri İle Mesleklerin Gerektirdiği Özellikler Arasında Bağlantı Kurma:
Kişisel nitelikler ile mesleklerin gerektirdiği özellikler arasında bir bağ kurma ve böylece bireye uygun olan meslekleri ortaya çıkarma, doğrudan doğruya bir seçim yapma ve karar verme sürecidir. Mesleki rehberlik amacı için de olsa seçim yapma ve karar alma hak ve sorumluluğunun bireye bırakılması gereği her zaman hatırda tutulmalıdır.
Kişinin devamlı gelişen ve bir ölçüde de olsa değişen kişilik özellikleri, öte yandan yine her an değişen ve yeni boyutlar kazanan mesleklerin durumu, bu ikisi arasında bağlantı kurmayı zorlaştırmaktadır. Özellikle bireyin kişilik özelliklerinin sürekli olarak gelişmesi mesleki seçim yapma sürecinin hangi öğrenim yaş düzeyinde karar verme aşamasına erişmesi gerektiğini belirlemede sıkıntılar yaratmaktadır. İşte mesleki seçim yapma ve karar verme durumu bireyin bireysel yardıma ya da mesleki rehberliğe ihtiyaç duyduğu durumlardan en önemlisi niteliğindedir.
Olgunluk düzeyi ne olursa olsun mesleki rehberlik yardımı sağlanmış olsa bile hiçbir bireyin çok kısa bir sürede, gireceği meslekle ilgili uygun bir karar alması düşünülemez. Bireye, mesleki seçim amacıyla yapılacak yardımın her bireye açık ve sürekli olması gerekir. Öte yandan, bireyin özellikleri ile bazı mesleklerin gerektirdiği niteliklerin üst üste çakışması beklenemez. Bireyin özellikleri ve mesleklerin gerektirdiği niteliklere göre seçilebilecek meslekler çok sayıda olabilir .Bu durumlar karar verme işini zorlaştırdığı için birey zamana ihtiyaç duyar. Genç yaşlarda mesleki seçim kararının verilmesi daha da uzun süreli olabilir. Bu nedenle okullarda çocukların ve gençlerin meslek seçimi sorunları ile ilgili mesleki rehberlik faaliyetlerine daha fazla yer verilmelidir.

KAYNAKÇA
1-KUZGUN Yıldız, Rehberlik ve Psikolojik Danışma, ÖSYM Yayınları, Ankara, 1995.
2-KEPÇEOĞLU Muharrem, Psikolojik Danışma ve Rehberlik , Ankara, 1988.
3-MAMAK RAM, Okullarda Rehberlik Çalışmaları, Ankara, 1998.
4-USLUER Erdal, Meslek İnceleme Kılavuzu M.E.B.Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı 1998.
5-http://www.orduram.gov.tr